АСАН КАЙГЫ (XV век)

Там, где рыба играла в озерах…

Там, где рыба играла в озерах, 

Где резвилась сайга на просторах, 

Где плодами ломились деревья,

Было много и птицы и зверя! –  

Там, на Жеме, мольбам не внимая,

Ты увел нас из щедрого края! 

Был Ойыл нам сладкой мечтою,

С травою, водой ключевою.

Тот Ойыл стал горькой слезою – 

Из Ойыла, мольбам не внимая,

Ты увел нас, из щедрого края!

И прошедших все земли и реки, 

Раздобревших на ебелеке

Привели лошадей джигиты

На Едиль, любимый навеки!

Но и здесь, мудрецам не внимая, 

Но и здесь, врагам уступая,

Ты теснишься, как пришлый, с краю,

Встал в тупик, не знаешь решений...

...................................................................................

О проклятье такому походу!

Что ж ты твердо не скажешь народу:

Вот Жаик – для летних джайляу,

Вот Едиль – для зимних кыстау!

Сам тогда полоскал бы руки

Только в золоте да в серебре!

Без грив и без хвостов – в бураны…

 

Без грив и хвостов – в бураны –

Как к ясным дням придут куланы?!

Как ясных дней дождутся змеи,

Ни рук, ни ног с рождения не имея?!

...............................................................

А мой народ, как к ясным дням придет?!

Чем же этот век нелеп?..

Чем же этот век нелеп?

В белом граде конь нелеп; 

Душам доблестным – совет,

Поздно поданный, нелеп;

Без ровесников своих – 

Старец на миру нелеп; 

При сварливости женге –   

Цвет красавицы нелеп;

Холм, где сочен бетеге,

Кошем пройденный, нелеп;

Край больших озер, где нет

Уток и гусей, нелеп;

Шейх, сойдя в грехе на нет,

Без учеников нелеп;

Если у героя вдруг

Власть ушла из сильных рук, 

Сколько б не имел заслуг –  

Благородный муж нелеп!

Серый гусь, дитя озер...

Серый гусь, дитя озёр,

Как оценит прелесть гор?!

А равнинная дрофа,

Как поймёт красу озер?!

Что же могут знать глупцы

О герое, начав спор?!

Как оценит земли вождь,

Кош не ведший до сих пор?!

Кто ж кочует без конца,

Кто не слушает певца,

Не оценит до конца,

Чем так мил степной простор!

В глубине морской так чист...

В глубине морской так чист

Жемчуг драгоценный.

В глубине души так чист

Смысл сокровенный.

В бурю выплеснет волна

Жемчуг драгоценный.

В горе выплеснут слова

Смысл сокровенный.

Разумного встретишь, не унижай..

Разумного встретишь, не унижай – 

Много ль соколов ты встречал?

Сородича клеветой не марай, 

Если хочешь, чтоб род уважал!

Избегай людской похвалы,

Но каждое слово обдумай.

Не верь врагу – его речи полны

Тонкой лестью заумной.

Счастливым батырам все нипочем,

Всё смело они доводят:

Растет их богатство изо дня в день,

И дело, и имя в народе;

И лис их борзые удачно берут,

И гуся их соколы ловкие бьют,

И слово, что точно произнесут,

Их красит, как месяц при ясной погоде...

Когда их баями назовут – 

Имя их станет легендой в народе...

На аргамака воссев высоко,

Не возгордись, оторвавшись от рода,

Если достиг во многом высот – 

Не спорь с мудрецом – мудрость от бога!

Если вступил в горячий спор –

Считайся всегда со своими друзьями,

Не возносись, знанием горд –

Советуйся с мудрыми стариками,

И с соперником в тяжбе не лги – 

Ложь опасней, чем острый камень!

Бурным Жаиком, плавным Едилем…

Бурным Жаиком, плавным Едилем

Будь – не ссорься ни с кем, дорогой!

Но если сородича враг зажимает –

Души не жалея, бросайся в бой!

Прости и того, кто пришел с виною,

И пусть вина его тяжела – 

Прости ему прежние все дела,

И сам благородно, не помня зла, – 

Всю старую память из сердца долой!

Если тебе повинился неправый – 

Аип с него взяв, не враждуй, будь вежлив,  

Лишние споры пройди стороной:

Правда, бывает, что даже и прав ты – 

Неправильно будешь ты понят толпой.

Если опять ты с плохим сойдешься –  

Не приближай его, будь собой!

Если опять ты с хорошим сойдешься – 

Не обмани его чувств, дорогой!

Ведь не вечен – осыплется лог,

Ведь не вечен – умрет стригунок – 

Жилы на темени не напрягай,

Не ссорься ни с кем, никого не ругай,

Не лезь, как на битву, из злобы пустой!

Ведь злоба – твой враг, тобою играя,

В яму забросит тебя с головой! 

Ой, хан, молчу – не знаешь…

Ой, хан, молчу – не знаешь, 

Скажу – не внимаешь:

Огляди свой народ – теснит его враг,

Неужели не замечаешь?

Раскраснелся, весь от кумыса хмельной,

Отчего ты, заносчив да горд собой? 

Или нет больше ханов в орде кочевой? 

Или ты об этом не знаешь?

В крепостях, возведенных с тяжким трудом,

Пьют-едят назначенцы твои, но о том

Неужели, мой хан, не знаешь?

Отчего ты нарушил ханский устав,

Отчего законы предков поправ,

Свою кровь с черною кровью рабыни смешав? 

Или ты об этом не знаешь?

Как твой сын от рабыни возглавит страну? 

Или ты об этом не знаешь?

Если лунь считается низким рабом.

Он, питаясь мышами, линяет пером.

Если лебедь считается высшим царем – 

Украшает он царской красой водоем.

То, когда отовсюду нахлынут враги,

В край твой грозно прибудут лихие враги,

Если белого лебедя лунь убьет,  

То и ты свою голову побереги!

Много острых ножей точат луни-рабы,

Это знает Асан, зря Асан не грозит,

Или ты об этом не знаешь?

…Осмотри, оцени наши земли сам – 

На верблюдице их изъездил Асан.

Так веди ж к этим землям свой народ,

Или ты об этом не знаешь?

Ах, подумай глубоко, хан Жанибек – 

Черный-черный на степь надвигается век,

Когда белая щука, скрываясь в реке,

Вековечной сосны перекусит верх!

Или ты об этом не знаешь? 

Что ж прощай! Ты теперь не увидишь меня,

Счастлив будь да живи, как знаешь!

АСАН ҚАЙҒЫ (XV ғасыр)

 Қырында киік жайлаған

…Қырында киік жайлаған,

Суында балық ойнаған,

Оймауыттай тоғай егіннің

Ойына келген асын жейтұғын,

Жемде кеңес қылмадың,

Жемнен де елді көшірдің.

Ойыл деген ойынды,

Отын тапсаң тойынды,

Ойыл көздің жасы еді,

Ойылда кеңес қылмадың,

Ойылдан елді көшірдің,

Елбең-елбең жүгірген,

Ебелек отқа семірген,

Екі семіз қолға алып,

Ерлер жортып күн көрген,

Еділ деген қиянға, 

Еңкейіп келдің тар жерге,

Мұнда кеңес қылмадың.

Кеңестің түбі нараду,

…………………………………….

Нәлет біздің жүріске,

Еділ менен Жайықтың

Бірін жазға жайласаң,

Бірін қысқа қыстасаң,

Ал қолыңды маларсың

Алтын менен күміске!..

 Құйрығы жоқ , жалы жоқ…

Құйрығы жоқ, жалы жоқ,

Құлан қайтіп күн көрер?!

Аяғы жоқ, қолы жоқ,

Жылан қайтіп күн көрер?!

……………………………………..

Елім қайтіп күн көрер?!...

 Бұл заманда не ғаріп?..

Бұл заманда не ғаріп?

Ак қалалы боз ғаріп,

Жақсыларға айтпаған

Асыл-шырын сөз ғаріп.

Замандасы болмаса,

Қариялар болар тез ғаріп,

Қадірін жеңге білмесе,

Бойға жеткен қыз ғаріп.

Ел жағалай қонбаса,

Бетегелі бел ғаріп.

Қаз-үйрегі болмаса,

Айдын-шалқар көл ғаріп.

Мүрітін тауып алмаса,

Азғын болса пір ғаріп.

Ата жұрты бұқара

Өз қолында болмаса,

Қанша жақсы болса да,

Қайратты туған ер ғаріп.

 Көлде жүрген қоңыр қаз...

Көлде жүрген қоңыр қаз

Қыр қадірін не білсін!

Қырда жүрген дуадақ

Су қадірін не білсін!

Ауылдағы жамандар

Ер қадірін не білсін!

Көшіп-қонып көрмеген

Жер қадірін не білсін!

Көшсе, қона білмеген,

Қонса, көше білмеген,

Ақылыңа көнбеген,

Жұрт қадірін не білсін!

Таза мінсіз асыл тас...                                     

Таза мінсіз асыл тас

Су түбінде жатады.

Таза мінсіз асыл сөз

Ой түбінде жатады.

Суда жатқан асыл тас

Жел толқытса шығады.

Ойда жатқан асыл сөз

Шер толқытса шығады.

Есті көрсең кем деме…

Есті көрсең кем деме,

Бәрі тұйғын табылмас.

Қарындасың жамандап,

Өзіңе туған табылмас.

Адам әзіз айтар деп

Көңіліңді салмағыл,

Нәпсі алдаушы дұспанның

Насихатын алмағыл.

Бақыты оянған ерлердің

Әрбір ісі оң болар.

Дәулеті күнге артылып,

Не қылса да, мол болар,

Тазылары түлкі алып,

Қаршығасы қаз іліп,

Сөз сөйлесе жөн болып,

Не десе де жарасар.

Бай, байсын деп ат қойып,

Ел аузына қарасар.

Арғымаққа міндім деп,

Артқы топтан адаспа.

Күнінде өзім болдым деп,

Кең пейілге таласпа.

Артық үшін айтысып,

Достарыңмен санаспа.

Ғылымым жұрттан асты деп,

Кеңессіз сөз бастама,

Жеңемін деп біреуді

Өтірік сөзбен қостама.

Еділ бол да Жайық бол…

Еділ бол да Жайық бол,

Ешкімменен ұрыспа,

Жолдасыңа жау тисе,

Жаныңды аяп тұрыспа.

Ердің құны болса да,

Алдыңа келіп қалған соң,

Қол қусырып барған соң,

Аса кеш те қоя бер,

Бұрынғыны қуыспа.

Ақың болса біреуде

Айыбын тап та ала бер,

Ерегесіп ұрыспа.

Сенікі жөн болса да

Атың шықпас дұрысқа.

Мінезі жаман адамға

Енді қайтіп жуыспа.

Тәуір көрер кісіңмен

Жалған айтып суыспа.

Өлетұғын тай үшін,

Көшетұғын сай үшін

Желке терің құрысып,

Әркімменен ұрыспа.

Ашу – дұспан, артынан

Түсіп кетсең қайтесің

Түбі терең құысқа!..

Ай, хан, мен айтпасам білмейсің…

Ай, хан, мен айтпасам білмейсің,

Айтқаныма көнбейсің.

Шабылып жатқан халқың бар,

Аймағын көздеп көрмейсің.

Қымыз ішіп қызарып,

Мастанып, қызып терлейсің,

Өзіңнен басқа хан жоқтай

Елеуреп неге сөйлейсің?!

Қорған салдың бейнет қып,

Қызметшің жатыр ішіп-жеп.

…Оны неге білмейсің?!

Қатын алдың қарадан,

Айрылдың хандық жорадан,

Ел ұстайтын ұл таппас,

Айрылар ата мұрадан!

Мұны неге білмейсің?!

Құладын құстың құл еді,

Тышқан деп жүнін түледі,-

Аққу құстың төресі

Ен жайлап көлді жүр еді.

Аңдып жүрген көп дұспан

Елге жау боп келеді:

Құладын құды өлтірсе –

Өз басыңа келеді!

Құлың көп сені өлтірер,

Осыны Асан біледі,

Мұны неге білмейсің?

…Тіл алсаң да іздеп қоныс көр,

Желмая мініп жер шалсам,

Тапқан жерге ел көшір,

Мұны неге білмейсің!?

…Ай, Жәнібек, ойласаң,

Қилы, қилы заман болмай ма,

Суда жүрген ақ шортан

Қарағай басын шалмай ма,

Мұны неге білмейсің!?

Хош-аман бол, Жәнібек,

Енді мені көрмейсің!

 Атадан алтау тудым деп…

Атадан алтау тудым деп

Асқынып жауап айтпаңыз.

Алғаным асыл ару деп,

Күн шығарып жатпаңыз.

Атамның малы көп-ті деп

Атты басқа тартпаңыз.

Есеніңде – тіріңде

Бір болыңыз бәріңіз,

Ахиретке барғанда,

Хақ қасында тұрғанда

Қыдырдың өзі болғай жарыңыз!